Kelvin Munene Official

 Aina za Viwakilishi 1. Viwakilishi vya ngeli 2. Viwakilishi vya sifa 3. Viwakilishi vya idadi 4.Viwakilishi vimilikishi 5. Viwakilishi vya A- unganifu 6. Viwakilishi vya pekee 7. Viwakilishi vya 'O' rejeshi 8. Viwakilishi visisitizi

   Vitenzi vya silabi moja. Hivi humalizia na irabu 'a'. Zinapotumika katika sentensi kiambishi 'ku' huongezwa. Kwa mfano : fa --> kufa Kitenzi. Mzizi. Kauli ya kutendea La. L. Lia Pa. P. Pea Nywa. Nyw. Nywea Ja. J. Jia Fa. F. Fia Cha. Ch. Chia Pwa. Pw. Pwia Chwa. Chw. Chwea Wa. W. Wia Nya. Ny. Nyea. 

 Tamthilia ni mchezo wa kuigiza uliondikwa. Ukweli ni kwamba, tamthilia zote zinasheheni elimu kwa wanajamii kwa kufichua uozo uliokithiri.  Sifa za tamthilia 1. Wahusika hujibizana. Tamthilia ni kama dayolojia iliyokomaa. 2. Kuna matumizi ya mabano. Kwa mfano: (akicheka). Maneno hayo yaliyofungiwa ndiyo muigizaji huzingatia anapoigiza jukwaani. 3. Huwa na maneno kama elfu 10,000 hadi 20,000 japo yanaweza kuwa mengi au machache. Jumla ya maneno huwa hivyo. ©️ Kelvin Munene Official 

   Matumizi ya 'Na' 1. Kuonyesha kiunganishi.  Kwa mfano: Joshua na Becky watachapwa. 2. Hutumika katika mnyambuliko wa vitenzi. Kwa mfano: Piga -->pigana , pigiana 3. Kuonyesha wakati uliopo. Kwa mfano: Juma anasoma. 4. Kuorodhesha Kwa mfano: Keziah amenunua mayai, mboga, baiskeli na mahindi.

    Matumizi ya 'ni' 1. Kubainisha mahali. Kwa mfano: nyumbani, darasani. 2. Kuonyesha kitenzi kishirikishi kipungufu. Kwa mfano: Yohana ni mkimbiaji. 3. Kubainisha nafsi ya kwanza. Kwa mfano: Nitamtembelea. 4. Ukanusho. Kwa mfano: Mathayo hapendani. 5. Baadhi ya nomino za Kiswahili.  Kwa mfano: Nikaha. 6. Kuonyesha kielezi. Kwa mfano: Yusufu alimtembelea shambani. 7. Kubainisha upande. Kwa mfano: Kaskazini, kusini.

 Matumizi ya "kwa" 1.kuonyeshea kuwa chombo kinatumika kufanyia kazi. Kwa mfano: Mwalimu alipika chai kwa sufuria. 2. Kwa ya uhusiano wa mtu/watu na mahali . Kwa mfano: Hazina anazuru kwa Johana. 3. Kwa ya pamoja. Kwa mfano: Wazazi kwa watoto walilima shamba lao. 4. Kwa ya hali (kielezi). Kwa mfano: Jogoo alikimbia kwa upesi alipomwona mtetea. -Aidha, Kwa inatumika huonyesha jinsi au namna jambo lilivyotendwa. Kwa mfano: Padri alihubiria kwa utaratibu. 5. Kwa ya kuonyeshea sehemu, kama vile katika aksami. Kwa mfano: Vijana watagawiwa tano kwa kumi. 6. Kwa ya unganifu - hutumika kwa vitenzi vilivyo na viambishi ku na nomino za mahali. Kwa mfano: Kusoma kwa Julia kunapendekezwa. 7. Kwa ya kiulizi na kwa ya kujibia. Mfano: Digne: Kwa nini umenyamaza? Maria: Kwa sababu ninahofia mwalimu mkuu. 8. Kwa ya nia/lengo au sababu . Kwa mfano: Nilitembea kwa arusi. 9. Kwa ya kimiliki cha nafsi ya kwanza (umoja) katika ngeli ya KU-KU. Kwa mfano: Nyumbani kwangu kunapendeza.

  Tanzu za sarufi 1. Sarufi matamshi / fonolojia - hushughulikia matamshi ya vitamkwa kwa kuelekeza jinsi na mahali pa kutamkia katika kinywa cha msemaji. 2. Maumbo / mofolojia - herufi zinavyounganishwa kujenga maneno na kazi zake katika tungo. 3. Sarufi miundo / sintaksia - ni utanzu unaoshughulikia mpangilio au mfuatano wa maneno katika tungo ili yalete maana iliyokusudiwa. 4. Sarufi maana / semantiki - hujihusisha na maana mbalimbali za maneno na tungo za wazi. Aidha huelekeza namna ya kunguza tungo ili kupata maana, hasa iliyofichika. 5. Isimujamii - unajishughulisha na kaida na adabu ya matumizi ya lugha . Huelekeza aina ya lugha inayoruhusiwa kutumiwa na watu wa vyeo, umri, na hali mbalimbali katika muktadha na mazingira tofauti tofauti na kwa sababu maalumu. ©️ Kelvin Munene 2023

  Matumizi ya "Ku" 1. Kiambishi kiwakilishi cha ngeli ya mahali (KU - KU). K.m Huku kunapendeza sana. 2. Kuanzisha vitenzi vya silabi moja au hali kamilifu ya kitendo. K.m Anataka kuja. 3. Kuanzisha nomino za kitenzi jina. K.m Kutembea kwake kutamchosha. 4. Kuanzisha vitenzi katika hali ya kawaida au kitenzi cha pili katika vitenzi sambamba. K.m -Jembe hutumika kulima shamba.         - Tumezuru kwake kupiga gumzo. 5. Kiambishi cha kukanusha wakati uliopita. K.m Chakula chako hakikupikika. 6. Kiambishi kiwakilishi cha mtendwa /mtendewa nafsi ya pili. K.m Waganga watakutibu iwapo utafika mapema. 7. Kuonyesha mahali. K.m Kuliko na zababu kunajengwa.

   Matumizi ya "ka" 1. Kiambishi kiwakilishi cha wakati usiodhihirika. K.m Mjomba akamtuma mwanawe dukani anunue vibanzi. 2. Katika vitenzi sambaba. K.m Tulienda mtoni kisha tukabeba nyasi. 3. Kuagiza. K.m Kamwambie anahitajika nyumbani.  4. Kuamuru. K.m Kasome! Kijiji hakitupendi sana. 5. Kiishio cha kauli ya kutendeka. K.m Halima alijaribu kumtongoza Juma lakini hakupendeka.

  Matumizi ya "Ji" 1. Kuonyesha hali ya ukubwa katika umoja. K.m Mtu - Jiti, Mti - Jiti. 2. Hutumika kama kiambishi kirejeshi kinachoonyesha kuw mtu amejitendea kitendo husika yeye mwenyewe. K.m Amejitega. 3. Hutumika mwishoni mwa nomino kuonyesha hali ya mazoea. K.m Msomaji, mchekeshaji. 4. Kudharau. K.m Jitoto hilo linacheka. 5. Hutumika kama kiambishi cha urejeshi wa nafsi. K.m Tulijipikia chakula chetu.

  Matumizi ya 'katika' 1. Kuonyesha uhusiano  wa mahali. K.m Bosire atakuwa katika gari lake.  2. Kuonyesha undani wa mahali badala ya kiambishi 'ni'. K.m Dereva ameingia katika basi. 3. Kuonyesha hali fulani. K.m Wamekuwa katika hali tatanishi.

  Matumizi ya "jinsi" 1. Kuaminisha aina au sampuli. K.m Mradi wa jinsi hii hautapendwa. 2. Hutumika kuleta maana ya namna au jinsi ya kutenda jambo. K.m Tunafahamu jinsi ya kulima maharagwe.  3. Hutumika kumaanisha vile kitendo kilifanywa. K.m Hakujua jinsi aliibiwa na bintiye.

  Matumizi ya "namna" 1. Kuonyesha njia ya kufanya jambo. K.m Nanjala anafahamu namna ya kupika ugali. 2. Kuleta maana ya 'vile'. K.m Namna alivyoning'ata ungedhani nilimkosea sana. 3. Kuonyesha aina au sampuli. K.m Chakula cha namna hii si kizuri.

  Matumzi ya 'walakini' 1. Hutimika kuonyesha maana ya "hata hivyo" au "ila". K.m Selume alisoma kwa miaka mingi walakini alifanikiwa baadaye. 2. Hutumika kuonyesha maana ya 'kasoro' au 'dosari'. K.m Kitabu hiki kina walakini, kinafaa kubadilishwa.

  Vivumishi vya pekee 1. - enye     Matumizi (a) Kinaonyesha umilikaji K.m - Mwenye gari lile hujishaua.        - Kiatu chenye tundu kitashonwa. (b) Kuonyesha majina yanayotajwa yako katika hali fulani. K.m Dawati lenye vitabu litauzwa. 2. - enyewe   Matumizi (a) Kutilia mkazo hali fulani. K.m Mkoba wenyewe ni mpya. (b) Kuleta maana ya peke yake. K.m Mwalimu mwenyewe aliwasili darasani. 3. - Ote Kinaonyesha ujumla wa vitu. K.m Wali wote umeliwa. 4. -O-O- te Matumizi  (a) Kuonyesha hali ya kutofautisha vitu. K.m Kazungu hapendi papai hili, ila atapenda lingine. (b) Kuonyesha nyongeza ya vitu. K.m Abdalla alioa bibi mwingine.  5. -ingineo Huonyesha dhana ya 'zaidi ya'. K.m Abdi alimnunulia mwanawe kanzu nyingineo. ©️ Kelvin Munene 2023

    Muundo wa vitenzi 1. Vitenzi vya silabi moja - Hivi huwa na silabi moja pekee. Hivi huongezewa kiungo KU katika kauli ya kutenda ili vilete maana.  Mifano ya vitenzi vya silabi moja. 1. - cha. Km. Kucha 2. - fa. Km. Kufa 3. - ja. Km. Kuja 4. - la. Km. Kula 5. - nya. Km. Kunya 6. - nywa. Km. Kunywa 7. - Pa. Km. Kupa 8. - Pwa. Km. Kupwa 9. - twa. Km. Kutwa 10. - Wa. Km. Kuwa 2. Vitenzi vya kigeni - vina asili ya lugha nyingine badala ya kibantu. Baadhi ya lugha hizo ni: kireno, kihispania, kizungu, kiarabu. - Havifuati muundo wa maneno mengi ya Kiswahili yanayoishia kwa sauti -a. - Huishia na vokali hizi: - e, i, o, u. Baadhi ya maneno ya kigeni ni: Samehe, baleghe, Shukuru, tubu, Keti. 3. Vitenzi vya kibantu - Yana asili ya kibantu. - Huishia na sauti ya vokali 'a'. - Hujumuisha maneno mengi ya lugha ya Kiswahili.  K.m Kimbia, Ruka, Andika, Beba. ©️ Kelvin Munene 2023

   Aina nane za maneno 1. Nomino 2. Kivumishi 3. Kiwakilishi  4. Kihusishi 5. Kihisishi 6. Kiunganishi  7. Kitenzi 8. Kielezi Copyright ©️ Kelvin Munene 2023 

  Ni kosa kutumia "kwa" kama kihusishi cha kitu au mahali; kwa + kitu au kwa + mahali. K.m Enda kwa nyumba. --> (kwa + mahali) Lala kwa kitanda. --> (kwa + kitu /mahali) Tutaingia kwa lori. --> (kwa + mahali) - Tunaposema 'enda kwa nyumba' , tunamaanisha kuwa nyumba ni mtu nawe unaambiwa uingie kwake. Aidha, ni kosa kusema : Gari lilienda kwa kasi. - Matumizi kama hayo yanafaa tu tunapomtaja mtu au watu.  K.m Utaishi kwa kaka. - Kumbuka unapotaja mahali au kitu kuonyesha uhusiano au kihusishi, usitumie "kwa" tumia : 'kwenye' , "katika', 'ndani ya' au unatumia kiambishi tamati -ni. ©️ Kelvin Munene 2023

   Kundi nomino ni sehemu ya sentensi iliyo na nomino pekee na maelezo ya nomino. Aina za Kundi Nomino (KN) 1. Nomino pekee (KN -->N) K.m Mwalimu anafunza. KN --> N N--> Mwalimu. 2. Nomino, kiunganishi na nomino (KN --> N + U + U) K.m Nyanya na babu wanaimba. KN -> N + U + U N-> Nyanya U -> na N-> babu 3. Nomino na Kivumishi (KN -> N + V) K.m Kijana mfupi ameenda nyumbani. KN ->N + V N-> Kijana V -> mfupi 4. Nomino na vivumishi viwili (KN -> N + V+ V) K.m Kiatu kipya cheupe kitanunuliwa. KN-> N + V + V N-> Kiatu V -> kipya V ->cheupe. 5. Nomino, kivumishi na kielezi (KN -> N+ V + E) K.m Mtoto mrefu sana amekuja. KN - N + V + E N- Mtoto V - mrefu E - Sana. 6. Kiwakilishi pekee (KN ->W) K.m Nyinyi mmenyamaza sana. KN ->W W - Nyinyi 7. Kiwakilishi, kiunganishi na kiwakilishi (KN -> W + U + W) K.m Mimi na yeye ni maadui. KN -> W + U + W W -> Mimi U -> na W -> yeye. 8. Nomino na sentensi pungufu (KN -> N + ś ) K.m

 Kirai ni fungu la maneno ambalo halina maana kamili. Huhitaji kuongezwa maneno mengine ili kuwasilisha maana. Aina za virai 1. Kirai nomino - hutawaliwa na nomino. Nomino ndio hutangulia. Aina za kirai nomino (a). Nomino moja. Mfano: Mjomba amefika. ( Kirai nomino-> Mjomba.) (b). Nomino mbili. Mfano: Ndovu na Simba wameuawa. (Kirai nomino-> Ndovu na Simba) (c). Nomino na kivumishi. Mfano: Kiti kirefu kimenunuliwa. (Kirai nomino -> Kiti kirefu) (d). Nomino na kundi-tenzi. Mfano: Upishi wa Zainabu ulioanza juzi umefutiliwa mbali. (Kundi nomino-> Upishi wa Zainabu ulioanza juzi) 2. Kirai Kitenzi - Kitenzi ndicho kinachotangulia na kutawala. Aina za kirai kitenzi (a).Kitenzi pekee. Mfano: Waliochelewa wataadhibiwa. (Kirai kitenzi -> Waliochelewa) (b). Kitenzi na nomino. Mfano: Aliyempa kalamu ametoroka. (Kirai kitenzi-> Aliyempa kalamu) (c). Kitenzi na kitenzi. Mfano: Aliyemwakilisha amewasili ofisini. (Kirai kitenzi -> Aliyemwakilisha amewasili) (d). Kitenzi-nomino

   Viambishi tamati - Hutokea baada ya mzizi wa neno (shina la kitenzi) - Hutekeleza majukumu yafuatayo ya kisarufi: 1. Mnyambuliko wa vitenzi Kwa mfano: Pigika, Somesha. ( Mizizi = Pig-, Som-) 2. Viishio yakinifu vya vitenzi Mfano: Walicheza. ('a' - kiishio) 3. Hali tofauti za kukanusha Mfano: Siji (ji), Sili (Li) 4. "O" rejeahi tamati (mazoea) Mfano: Kikulacho (cho), Alimaye (ye) 5. Viambishi vya mahali Mfano: Kanisani (ni), Ajengapo (po) 6. Kuonyesha wingi, kuamuru au kuhimiza katika vitenzi  Mfano: Limeni! (ni), Njooni (ni) 7. Hali ya kuamrisha katika wingi Mfano: Simameni (ni), Ketini 8. Amrisho katika hali ya ukanusho Mfano: Usije, Usile. Copyright.    Kelvin Munene 2023